Portret Twarzy Innego Człowieka

Portret Twarzy Innego Człowieka
Robert Capa, legenda fotografii wojennej, mawiał, że jeśli twoje zdjęcia nie są wystarczająco dobre, to znaczy, że nie podszedłeś dostatecznie blisko. Zginął na minie. Andrzej Przewoźny fotografuje subtelniej. Zna granice. W swojej książce pisze: "Wyszedłem o 20 cm za daleko". Choć wcale nie była to wojna.

"Fotografia świadoma" to zbiór felietonów o fotografii, uzupełnionych nieprzypadkowo dobranymi do nich doskonałymi zdjęciami. Autorem felietonów i czarno-białych fotografii jest Andrzej Przewoźny, dziennikarz i fotoreporter, na co dzień sekretarz redakcji Gazety "ABC".

Pisze, że największy wpływ na uprawianą przez niego fotografię miał ksiądz profesor Józef Tischner, który być może w życiu nie wykonał żadnego zdjęcia. Nie o sposób trzymania aparatu, metodę dobierania światła czy czasu naświetlania tutaj chodzi. A o tischnerowską filozofię spotkania z Twarzą Innego Człowieka.

Bo Przewoźny do swoich zdjęć (i przedstawionych na nich osób) ma specjalny stosunek. O każdym mógłby długo opowiadać.

Jak o zdjęciu sąsiadki, byłej oficer Armii Krajowej, "kobiety przepięknie się starzejącej", sfotografowanej przez okno z naklejonym na szybę motylkiem. Albo o zdjęciu drzwi, za którymi mieszka kobieta, której ojca rozstrzelano 21 października 1939 roku na Placu Kościuszki w Lesznie. Przez całą wojnę ukrywała w tym mieszkaniu olbrzymi portret ojca w mundurze króla kurkowego. Albo o portrecie skazańca, który dźwigając swój mroczny sekret, stara się być lepszym człowiekiem. Albo o ujęciu pokoju córki, od lat fotografowanego z tego samego miejsca, który jednak zmienia się jak w kalejdoskopie wraz dorastaniem dziewczyny.

Ktoś - nie pamiętam już nazwiska - rozgraniczył w materii malowania światłem dwie aktywności: robienie zdjęć i tworzenie fotografii - pisze Przewoźny. - Tworzenie fotografii jest prawdziwą sztuką wyczekiwania na moment, w którym należy uruchomić migawkę. Jest nauką cierpliwości, próbą odpowiedzialnego konstruowania obrazu...

Przewoźny zastanawia się, czy siedząc przy szpitalnym łóżku staruszka, fotografując go i jego gości, nie staje się paparazzo, kimś kto fotografuje tylko po to, żeby zarobić. W końcu aparat używany w szpitalnej sali prawie zawsze budzi niezdrowe emocje. Bo przecież fotografia zarezerwowana jest dla młodych, pięknych, najlepiej jeszcze rozebranych. Nie dla: starości, choroby, brzydoty.

Pisze o tym również w wydanej przed miesiącem, pełnej mocnych zdjęć reporterskiej książce "Eli, Eli" Wojciech Tochman.

Męka, strach, upokorzenie. Im częściej i dłużej na to patrzymy, tym ludzkie cierpienie mniej nas porusza. Kto odpowiada za tę perwersyjną przemianę? Czy i do kogo mieć o nią pretensję? Fotografowie odrzucają odpowiedzialność. Odpowiedzialne jest spojrzenie, czy raczej oko, które przetwarza wszystko, na co patrzy. Oko widza. Ale wcześniej oko fotografa, oko obiektywu. Fotograf jest niewinny?

Tochman w rozdziale poprzedzonym zdjęciem matki i jej córki o skórze pokrytej gigantycznymi bąblami, pisze, że reportaż nie znosi fantazji.

Czy kobiety na fotografii zgodziły się, abyśmy na ich intymność patrzyli? Jak je oglądać, żeby nie podglądać? Jak wymknąć się perwersji bezkarnego patrzenia?

U Przewoźnego jest to samo, gdy z okiem przyklejonym w wizjer aparatu przygląda się walczącemu o życie benedyktynowi. Mnich nie jest brzydki, ani nie ma bąbli. Ale ma 86 lat. Właśnie przeszedł ciężką operację.

A o czwartej nad ranem zapragnął odmówić brewiarz. W dodatku nie lubi być fotografowany.

- Było mu zimno, okryłem go prześcieradłem, w którym nie wyglądał jak pacjent oddziału intensywnej terapii, ale znów jak ksiądz. To najbardziej intymne zdjęcie, jakie zrobiłem w życiu - opowiada autor "Fotografii świadomej".

Susan Sontag (1933–2004), amerykańska pisarka, krytyczka społeczna i teoretyk sztuki, autorka zbioru esejów "O fotografii", ideowa guru Przewoźnego, twierdziła tak:

Fotografowanie jest równoznaczne z przywłaszczaniem sobie zdejmowanego przedmiotu. Oznacza to wchodzenie w pewien stosunek, który kojarzy się nam z poznaniem, czyli zawładnięciem.

Przewoźny idzie dalej (choć nie o przywłaszczanie mu tutaj chodzi), bo twierdzi, że wiele przyjaźni w jego życiu rozpoczęło się od zrobienia zdjęcia (ba, uważa, że fotograficzne przyjaźnie są bardzo trwałe).

Robert Capa, legenda fotografii wojennej, mawiał, że jeśli twoje zdjęcia nie są wystarczająco dobre, to znaczy, że nie podszedłeś dostatecznie blisko. Zginął na minie. Przewoźny woli fotografować subtelniej. Zna granice. Pisze: Wyszedłem o 20 cm za daleko. Choć nie była to wojna, a "tylko" międzynarodowy festiwal tańca.

- Nie wolno zagłuszać rzeczywistości. Wolno ją tylko rejestrować – zauważa w jednym z rozdziałów. Ale najbardziej poruszający jest felieton "Z tego tekstu nie będzie pieniędzy...": Zabieram czas, który się zatrzymał. Obiektywem kadruję rzeczywistość. Wybieram to, co najbardziej ważne. Pomijam tłum gapiów. Nie interesuje mnie zbiorowa refleksja...(o czym to? Najlepiej przekonać się czytając całość).

Przewoźny swe felietony pisał "do szuflady". Gdy uzbierało się ich więcej, okazało się, że tworzą całość. Ostatni, bardzo osobisty, specjalnie do książki dopisał na końcu.

- Fotografia zaczyna być dla mnie tym, czym jest las dla uciekinierów - mówi nawiązując do myśli amerykańskiego pisarza i filozofa Henry Davida Thoreau ("Do lasu idę, bo przytomnie pragnę żyć").

- Ojciec Karol wydobrzał – opowiada. -  Spędziłem przy jego szpitalnym łóżku cały miesiąc. Często towarzyszył nam aparat, mimo że on nie cierpi być fotografowany. Ostatnio odprawił w Lubiniu mszę dziękczynną. Opowiadał o chorobie. Siedziałem w ostatniej ławce. Sytuacja była sakralna, prawie intymna i długo walczyłem z prześladującą mnie myślą. W końcu tuż przed błogosławieństwem jakaś siła wyciągnęła mnie z ławki i prawie jak terrorysta z karabinem maszynowym podbiegłem z aparatem pod ołtarz. Prawie pod twarz ojca Karola. Zrobiłem mu kolejne zdjęcie. Uśmiechnął się życzliwie. Zrozumiałem wtedy, że gdy masz naprawdę dobre intencje i zyskasz zaufanie Innego Człowieka, dopiero wtedy zdobywasz prawo do jego fotografowania.

*

Andrzej Przewoźny "Fotografia świadoma", Stowarzyszenie Qltura - Leszno 2013 

(MIROSŁAW WLEKŁY)